آب انبارها منبع آب در تابستان و خشکسالی های گذشته از سقایی تا فروشندگی آب، مشاغلی در کرمان قدیم

به گزارش راه آرمان؛ این روزها سخن از آب و کم آبی است و تلاش افراد برای بدست آوردن این مایه ی حیات است. اگر چه که علم پیشرفت کرده و جوامع توانسته اند از طریق راه های مختلف آب به دست بیاورند و در نهایت با لوله کشی به خانه ی تک تک ما برسانند اما آیا هیچ گاه به گذشته فکر کرده اید؟
زمانی که لوله کشی آبی وجود نداشت و هر یک از خانه ها باید برای تامین آب، چاره ای می اندیشیدند و بدون شک در مناطق کویری از جمله کرمان بدست آوردن آب با سختی بیشتری همراه بوده است.
اما نیاکان ما همواره در برابر مشکلاتشان برای حیات، اندیشه را به کار می بردند، از این رو ایجاد آب انبارها نتیجه ی اندیشه ی گذشتگان ما برای بدست آوردن آب بود.
ساختار آب انبار ها در کرمان
ساختار این آب انبارها به گونه است که چندین متر زیر زمین ساخته شده اند و در حقیقت کف بسیاری از آنها عملا زیر سطح آبهای زیر زمینی قرار گرفته است.
ساختار این بناهای منحصر به فرد که حاصل اندیشه بشری برای بقای حیات بوده است به گونه ای ساخته شده که مردم روزگار قدیم کرمان با استفاده از پلکانی که در ورودی این آب انبارها تعبیه شده بود چندین متر زیر زمین می رفتند و در آنجا مخازنی بزرگ وجود داشت که به مرور از آب باران، قنات و رودخانه های فصلی پر می شدند و ساکنان شهر می توانستند آب مورد نیاز خود را از این مخازن تامین کنند.

این آب انبارها که عموما سقفی مخروطی شکل داشتند و دارای بادگیر نیز بودند به صورتی طراحی شده بودند که از تهویه لازم برخوردار باشند و آب موجود در این مخازن زیر زمینی که از معماری منحصر بفردی نیز برخوردار هستند در اوج گرمای کویر گوارا و خنک باقی می ماند.
در اکثر این آب انبارها در عمق زمین حوضی نیز ساخته شده بود که ذخیره آب آن بیشتر صرف کشاورزی می شود و همچنین جنبه تزئینی داشت.
در زمان ساخت آب انبارها به دلیل عدم وجود مصالح ساختمانی کنونی تمامی این بناها به وسیله ساروج احداث شده و دست ساخت بود، هر چند از این گونه بناها در اکثر مناطق کویری ایران زمین یافت می شود اما به لحاظ تعدد، بزرگی بنا و نوع معماری در کرمان شاهد مجموعه ای آب انبار منحصر به فرد هستیم که روزگاری یکی از مهمترین مراکز حیاتی شهر کرمان محسوب می شدند و در واقع به دلیل مراجعه همیشگی مردم به این بناها جزو مهمترین مراکز اجتماعی نیز محسوب می شدند.
آب انبارهای معروف در کرمان قدیم
از جمله مشهور ترین این آب انبارها "آب ملک" که در محله شهر واقع شده، "آب انبار شیخ داوود" نزدیک دروازه ناصریه، "آب انبار خیابان مظفری"، "آب انبار ابراهیم خان" واقع در قیصریه، "آب انبار وکیل" واقع در قیصریه بازار، "آب انبار حاج آقا علی" روبروی مسجد حاج آقا علی، "آب انبار گنجعلیخان" واقع در بازار مسگری، "آب انبار میدان قلعه"، "آب انبار حاج غلامحسین" واقع در بازار دروازه رق آباد و "آب انبار خواجه خضر" کوچه خانقا، "باغ لله"،"قبه سبز"، " حاج محمد تقی"، "کوچه مویدی"، "محله شهر"، " ابراهیم خان"، " بازار مظفری" و " بازار قلعه" وجود داشته است.
ظرفیت نگهداری آب در این سازه ها بین 300 تا سه هزار مترمکعب متغییر بوده است و تنها منبع آب شهر کرمان در زمان خشکسالی و تابستانهای گرم منطقه محسوب می شدند.

چاه چرخ و آب انبارهاب خانگی
یک کارشناس آب در گفتگویی به " چاه چرخ" اشاره کرده است، اوبیان کرده که بخشی از آب آشامیدنی مردم در گذشته از طریق چاه‌ها تأمین می‌شد و در هر خانه‌ای چاهی وجود داشت که آب را با «چاه چرخ» از آن بیرون می‌کشیدند و در بعضی از خانه‌های بزرگ که دارای باغ و کشتزار بودند با وسیله‌ای به نام «چرخ گاوگرد» آب را از زمین استخراج می‌کردند که این آب‌‌ به مصرف کشاورزی و مصارف آشامیدن مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
مهدی دوامی به بخش عمده آب‌های آشامیدنی‌ از آب موجود در مخازنی تأمین می‌شد که به «آب انبار» موسوم بودند، اشاره کرد و توضیح داد: این آب انبار‌ها به دو دسته تقسیم می‌شدند یکی آب انبارهای خانگی و دیگری آب انبارهایی که در صحراها و شهرها و روستاها برای استفاده عمومی ساخته می‌شد.
این کارشناس آب ادامه داد: آب انبارهای خانگی دو نوع بودند یکی مخزن آب آشامیدنی و دیگری مخزن آب باغبانی، مخازن آب آشامیدنی معمولاً سربسته بودند. برای آب‌بند ساختن آن مخزن‌ از آهک‌های آب بند به نام ساروج استفاده می‌شد، برداشت آب به وسیله شیر صورت می‌گرفت که آن را کمی بالاتر از کف آب انبار نصب می‌کردند.
داومی تصریح کرد: برای تأمین مصارف باغبانی در نقطه‌ای مناسب حوض یا استخر می‌ساختند که صرف نظر از ذخیره آبی‌ یک عنصر تزئینی معماری به شماره می‌رفت‌.
وی عنوان کرد: این مخازن خانگی را در گردش هفتگی بیشتر از منابع آبی خارج از محوطه مسکونی از قبیل رودخانه، قنات، چشمه و گاهی نیز آب باران پر می‌کردند. این روش تأمین آب هنوز هم در روستاهایی که لوله‌کشی ندارند، دیده می‌شود.
به گزارش راه آرمان؛ در گذشته مشاغلی چون سقا و فروشندگی آب وجود داشت، مشاغلی که به دلیل عدم دسترسی به آب سالم توسط مردم در خانه ها ایجاد شده بود.
فروشندگی آب
شیوه توزیع آب با مشک و حلب، زمینه را فراهم ساخت تا از حدود سال 1320 تا اواسط دهه 40 بنا به عواملی از جمله افزایش جمعیت، گسترش فضای شهر و نیاز به سرعت بیشتر در انجام کارها، توزیع آب به صورت سازمان یافته و پیشرفته‌تر از گذشته انجام پذیرد.
عده‌ای با مشارکت یکدیگر کار توزیع و فروش آب را به وسیله گاری‌هایی که تانکرهای آب بر روی آن قرار می‌گرفت گنجایش بیشتری برای حمل آب داشت آغاز کردند، این افراد آب مورد نیاز مردم را از تانکرهای بزرگی که در محلی معروف به صحرا حوالی میدان فابریک سابق به طور ثابت مستقر کرده بودند و آب آن را از قنات حسین‌آباد تأمین می‌کردند، درون منبع گاری خود ریخته و برای فروش روانه سطح شهر می‌شدند.
آب موجود در تانکر‌های بزرگ ‌که در واقع مخازن ثابت آب کرمان محسوب می‌شدند از طریق ماشین‌های تانکر‌دار شهرداری که هر صبح روانه قنات حسین‌آباد در نزدیکی ماهان می‌شدند و آب گوارا و سالم این قنات را که برای مصرف روزانه مردم کرمان به این شهر حمل می‌کردند ‌در تانکرهای مذکور تخلیه می‌شد.
البته عده‌ای از فروشندگان آب، تانکر گاری‌های خود را از آب قنات مؤیدی ‌که یک دستگاه تلمبه دستی در دهانه آن کار گذاشته بودند‌ پر می‌کردند، گاری‌هایی که از آن‌ها به منظور حمل آب آشامیدنی استفاده می‌شد توسط فردی به نام حاج محمود حسینی معروف به حاج محمود نجار که نجاری وی در منطقه «چوپان محله» واقع بود، ساخته می‌شد.
اسب‌ها و قاطر‌هایی که به وسیله آن‌ها با گاری‌ها، آب را حمل می‌کردند توسط فردی به نام حاج حسین هاشمی معروف به حسن هدایت که در واقع مسئول نگهداری و به اصطلاح چاروادار اسب‌ها بود‌ در محله معروف شاهزاده محمد نگهداری می‌شدند.
همچنین کار توزیع و فروش آب را افرادی به نام سید محمود کارآموز، محمد ایرانمنش، شاهپور نشاط و افراد دیگری که نام آن‌ها در گذر زمان به بوته فراموشی سپرده شده، انجام می‌دادند.
سقاها در کرمان قدیم
افرادی بودند که آب مورد نیاز مردم کرمان را با شیوه‌هایی ساده‌تر توزیع و یا به فروش می‌رساندند، این افراد در اصطلاح عامه مردم کرمان «سقا» نامیده می‌شدند، درست مشخص نیست که سقاها که آب قنات‌ها و آب‌انبارها را درون مشک‌های گوسفند ریخته و گردن می‌آویختند و در مناطق مختلف شهر و به خصوص محله‌های پر از ازدحام و پرترددی مانند بازار به انتظار تشنه لبی که جرعه‌ای آب طلب کند و سلامی بر شهی تشنه لب کربلا حسین بن علی (ع) و لعنی و نفرینی بر قاتلان وی نثار کند و به خاطر انجام یک عمل ثواب پول ناچیزی دریافت کند از چه زمان و چه تاریخی این کار را رایج کرده بودند، اما قدر مسلم این است که از زمان‌های بسیار دور و پیش از آن که توزیع کنندگان آب با گاری مبادرت به فروش آب کنند به این کار که تبدیل به یک شغل شده بود می‌پرداختند و با درآمد ناچیز آن، امرار معاش می‌کردند.
این سقاها مشک‌های چرمی بزرگی به دوش داشتند و پر از آب کرده به خانه‌ها می‌بردند و بعضی مواقع که مشتری نبود، مشک پر از آب را کنار سقاخانه می‌گذاردند و فریاد می‌زدند: «‌هر کس می‌خواهد آمرزیده شود، پول این مشک آب را بدهد تا آن را در سقاخانه خالی کنم»، یک قران یا ده‌ شاهی به او می‌دادند مشک را خالی می‌کرد.
بعضی هم با کوزه یا لیوانی که داشتند آب به مردم می‌فروختند در ایام محرم و صفر سقاها پول نمی‌گرفتند، اما آب برای مجالس روزه‌خوانی می‌بردند و پول زیادی عایدشان می‌شد.

در قدیم روز عاشورا سقاها جمع شده نوعی عزاداری می‌کردند که دلسوز و گریه‌آور بود و بعضی مواقع با مشک گردانی هنر‌نمایی می‌کردند و هر کدام برنده می‌شدند خلعت و انعام دریافت می‌داشتند.
به تدریج عده‌ای از سقاها توزیع و فروش آب را با کمک الاغ یا قاطر انجام دادند، این افراد با در اختیار داشتن یک شی چوبی که مانند زین بر پشت الاغ بسته می‌شد و در هر طرف آن دو تا سه حلب آب قرار می‌گرفت ‌با صرف وقت کمتری به کسب درآمد می‌پرداختند و با فروش هر حلب آب به قیمت دو ریال در حالی که فریاد می‌زدند‌، «آب خنک مال حوض ملک» به دنبال مشتری می‌گشتند، البته عده‌ای از سقاها به موازات فروش آب به مردم در مواقعی از اداره بلدیه مزد می‌گرفتند و با مشک‌ها و حلبی‌های آب به آبپاشی خیابان‌های خاکی شهر می‌پرداختند.

انتهای پیام/

https://armanekerman.ir/vdccxxqsx2bqii8.ala2.html

آب انبارها منبع آب در تابستان و خشکسالی های گذشته/ از سقایی تا فروشندگی آب، مشاغلی در کرمان قدیم