آئین مردمان کویر در ماه میهمانی خدا/نوای«رمضو خوانی»در کوچه‌ها می پیچید

به گزارش راه آرمان به نقل از خبرنگار خاورستان، ماه رمضان از دیرباز در کنار پرداختن به عبادت و سلامت روح و جسم، با آداب و رسومی نیز همراه بوده که در مناطق مختلف متفاوت است. خرده فرهنگ هایی که با گذر زمان دستخوش تغییر شده یا کم رنگ می شود اما هر یک ویژگی های فرهنگی و اجتماعی دارد که هر چند شکل ظاهر آن تغییر کرده است اما هدف را همچنان نشانه می رود. بیدار باش و بیدار شدن برای خوردن سحری از این خرده فرهنگ هاست که هر چند در سال های مختلف نحوه آن تغییراتی داشته اما همچنان پا بر جاست و هنوز پدربزرگ ها و مادربزرگان زیادی هستند که با آمدن ماه مبارک رمضان از خاطرات شیرین «رمضوخوانی» و «شوخوانی» برای نوه های خود سخن می گویند. در گویش بیرجندی کلمه رمضان «رمزا» تلفظ شده و ۱۱ ماه دیگر سال «سالگان» گفته می‌شود و با این نامگذاری «رمضان» را از ماه‌های دیگر ممتاز می‌کنند. در چند دهه گذشته، پس از مشخص شدن طلوع ماه مبارک رمضان، روزه گيران سحری را يکی دو ساعت قبل از سحر آماده و با بهره گيری از روش های مختلف چون طبل يا پيت های حلبی و يا بانگ افراد در روی پشت بام ها زمان سحر را به يکديگر اعلام می کردند. ۳ نوبت برای بیداری مردم
در آن زمان ۳ نوبت طبل زده می شد. نوبت اول برای تهيه سحری بود. در نوبت دوم سحری خورده می شد و طبل زنی سوم درآستانه اذان صبح بود که به همراه آن اشعار و ادعيه های اين ماه نيز خوانده می شد.
مناجات و شب خوانی “شوخانی” از نخستین شب رمضان آغاز می‌شود، بدین‌سان که هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه شب ۳ نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می پردازند. نوبت اول برای بیدارباش زنان خانه و پخت سحری بود. مثل الان نبود که غذا را زودتر بپزند یا آخر شب سحری بخورند. نوبت دوم برای خوردن و آخرین بار هم هشدار رسیدن زمان اذان بود. گاهی یک نفر هر سه بار بر «تین حلبی» می زد. مردم با یکدیگر مهربان تر بودند، هر که بیدار می شد به خانه همسایه نیز نگاه و اگر احساس می کرد همسایه ای خواب مانده است او را بیدار می کرد.
رمضان خوانی پسرها
در ايام ماه مبارک رمضان در گذشته رمضان خوانی يکی از آداب و رسوم خاص بود به اينگونه که کودکان و نوجوانان با مشخص کردن فردی که اشعار مربوط به رمضان خوانی (در اصطلاح بومی رمضوخوانی) را حفظ بود به عنوان مسئول گروه، به در يک يک خانه ها می رفتند و اشعاری را می خواندند.
صاحبخانه هم با تنقلات و در دوره هاي بعد پول نقد از آنها تشکر مي کرد. بخشی از اشعار رمضان خوانی توصيف اين ماه و مدح ائمه اطهار(علیهم السلام) و بخشی ديگر درباره بيان ويژگی های خانه مورد نظر با توجه به قرار گرفتن آن درشمال يا جنوب بود.
گروه مزبور با خواندن اشعاری مبنی بر تشکر و آرزوی توفیق برای صاحب‌خانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می‌کنند. در گذشته براي اين که رمضان خوانی جنبه شور و نشاط پيدا کند، بعضی ازصاحبخانه ها آب را که نشانه روشني است از پشت بام برروی رمضان خوانان می ريختند.

«رمضو یارب، یارب رمضو آمد خوشنام خدا
رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله قربانش کنید
رمضو آمد خود سیصد سوار چوبی وردشته که آی روزه بدار
رمضو آمد، مهمانش کنید بز و بزغاله رو قربانش کنید
بز و بزغاله که چیزی نمشو گاو و گوساله را قربانش کنید
این سرا از کیه، رو ور باده دو پسر داره که نو داماده،
این سرا از کیه رو ور روزه دو دختر داره که مخمل دوزه
این سرا از کیه رو ور قبرستو پدر مو گفته برو دو قرو بستو»
آنان با خواندن اشعاری معروف به «رمضونی» با لهجه بیرجندی از صاحبخانه طلب انعام می‌کنند. رمضانی خوانی با یک مقدمه دعایی که توسط استاد خوانده می شود، آغاز شده و با آمین شاگردان ادامه پیدا می‌کند. مراسم رمضان‌خوانی نوعی خبررسانی برای ماه رمضان است و این مراسم به عنوان آداب و رسوم و برای جمع‌آوری نذورات مردم و همچنین ایجاد شور و نشاط از زمان‌های قدیم در استان مرسوم بوده است.  
این سنت قدیمی از گذشته های دور تاکنون، حال و هوای خاصی در سحرگاهان ماه مبارک رمضان در شهر طبس ایجاد می کند که همه ساله اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان طبس ضمن تأکید بر اجرای این نیت واقف که اکنون به یک سنت تبدیل شده است، بر روند طبل زنی در این شهر نظارت دارد.
علاوه بر سحرهای ماه مبارک رمضان هنگام رویت هلال ماه شوال و اعلام عید سعید فطر به دستور حاکم شرع یک نوبت طبل ها نواخته می شود که مردم این مراسم را «شادیانه» می نامند. مراسم طبل زنی طبس به شماره ۱۸۹ در فهرست میراث معرفی کشور به ثبت رسیده است.
البته طبل‌زنی در سحر ماه مبارک رمضان یکی از راه‌هایی بود که مردمان شهرستان‌ بشرویه نیز برای بیدار کردن مردم در سحرگاهان استفاده می‌کردند.
 
ماه را ببین و بدار
در گذشته معمولا مردم خود را برای شروع ماه و روزه داری آماده می کردند و چنان چه قرار بر سفر بود قبل از ماه روزه، مسافرت می رفتند. ارزاق مورد نیاز را تهیه می کردند و چون نانوایی و فناوری های امروزی نبود نان می پختند و خشک می کردند تا با دهان روزه مجبور به تحمل گرما نشوند. روستاهایی هم بود که روحانی نداشت بنابراین مردم قبل از رمضان با یک نفر هماهنگ می کردند تا برای برگزاری مراسم ماه رمضان و به ویژه شب های قدر آن ها را همراهی کند.
برخی از مردم آخرین روز شعبان را روزه می گرفتند تا چنان چه ماه مبارک باشد دچار مشکلی نشوند.هر فردی سعی می کرد آخرین روز ماه شعبان روی بام برود تا هلال رمضان را رویت کند یا به حرف یک نفر مورد اطمینان اعتماد کند، در برخی نقاط با دیدن هلال ماه رمضان می خواندند: «ماه را ببین و بدار / ماه را ببین و بخار (بخور)» در مصرع اول دیدن هلال ماه برای روزه گرفتن شرط شده و در مصرع دوم نیز شرط خوردن و عید فطر باز هم رویت هلال ماه توصیه شده است.
در رمضان های گرم، روستاییان بعد از خوردن سحری، سراغ کشاورزی و کار روزانه می رفتند تا  قبل از گرمای ظهر به خانه برگردند. هنگام افطار هم با غذای سبک، نوشیدنی های گرم و در تابستان با نوشیدنی خنک روزه خود را به اصطلاح باز می کردند. شله زرد، فرنی، خرما، نان و پنیر و لبنیات و … از قدیم ها در سفره مردم استان دیده می شد. مردم سراغ غذاهایی می رفتند که در روز تشنه نشوند یا سحری غذای آبکی و آبگوشت می خوردند اما در سال های اخیر، برنج و غذاهای نانی رایج شده است.
نذری دادن هنگام افطار و به ویژه در روستاها و شب های قدر مرسوم بود اما حالا هنگام سحر برخی، غذای نذری می دهند. بعد از افطار، مردم در روستاها برای قرائت قرآن در مساجد دور هم جمع می شدند و چنان چه از ابتدای رمضان مراسم روضه برگزار نمی شد در شب های قدر خود را ملزم به انجام این کار می کردند.
 
بازی های رايج بين كودكان در ماه رمضان
یكی از بازی های مرسوم در ميان كودكان و نوجوانان در ماه مبارك رمضان بازی «رمضان ا… ا… رمضان» است. اين بازي در مناطقی همچون شاهرود، قم، كاشان، يزد، خراسان جنوبی، كرمان و سيستان و بلوچستان و بيشتر در روستاها انجام مي شود و شيوه اجرای آن چنين است:
در اين بازی چند نفر كودك و نوجوان دور هم جمع می شوند و گروهی را تشكيل می دهند، اين گروه ، يك نفر سرگروه دارد كه برای اولين بار است كه روزه بر او واجب شده و روزه می گيرد.
در ابتدا گروه همه با هم می خوانند : « رمضان ا… ا… رمضان » و به سرگروه در خصوص فرارسيدن ماه مبارك رمضان اخطار می دهند.
سرگروه جدا ايستاده و می گويد : « رمضان آمد با سيصد سوار ، چوبكی برداشت گفت روزه بدار » .
دوباره گروه همه با هم می خوانند : « رمضان ا… ا… رمضان ».
سرگروه جواب می دهد: «اگر روزه بدارم لاغر می شوم ، اگر روزه ندارم كافر می شوم».
بازی از ابتدای كوچه آغاز مي شود و به انتهای كوچه ختم می شود. در انتهای كوچه سرگروه سرش را به ديوار می گذارد و هر يك از بچه ها كه رد می شوند با دست به پشتش می زنند و می گويند : « روزه خوار تپ تپو ، روزه خوار خصم تو بود».  
سنت‌های ماه رمضان در خراسان‌جنوبی نشان از پیوند دیرینه مردمان این دیار با دین و مذهب دارد. از موضوع اشعار رمضوخوانی تا همت برای بیدار کردن دیگران جهت سحری نشان از عمق دینداری مردم دیار خاوران از صدها سال پیش است.